عباس بن معروف قمى

عباس بن معروف قمى با سه تن از امامان شیعه (حضرت امام رضا و امام جواد و حضرت امام هادى علیهم‌السلام) معاصر بود. اما این که وی از یاران کدام امام بوده است، بعضى از دانشمندان و بزرگان سکوت کرده اند و جمعى دیگر او را در شمار یاران حضرت امام رضا علیه‌السلام جاى داده اند.

از شیخ طوسى نقل شده است که عباس بن معروف از یاران و اصحاب امام دهم شیعیان، حضرت هادى علیه‌السلام است. برخى نیز معتقدند، ایشان از امام جواد علیه‌السلام روایت نقل کرده است. به هر حال این شخص بزرگوار افتخار حضور نزد امام هشتم علیه‌السلام را داشته و از محضر مقدس امام علیه‌السلام استفاده هاى معنوى و علمى فراوانى برده است.

منزلت و وثاقت

هر کس که با اخبار و روایات اهل بیت علیهم‌السلام انس دارد، مى داند در روایات متعدد از اول تا آخر فقه و مسائل اعتقادى و اجتماعى که در اخبار مطرح شده است، اسم «عباس بن معروف» بارها به چشم مى خورد.

از تحقیق کتاب هاى متعددى که پیرامون راویان نوشته شده است موقعیت و مقام این محدث بزرگ به دست مى آید. هر چند عموم گزارشگران از وى یاد نموده اند باید گفت دو نفر از برجسته ترین علماء شیعه وثاقت او را، براى اولین بار، تأیید کرده اند و دیگران هم از آن‌ها پیروى نموده اند.

نجاشى مى گوید: «عباس بن معروف»، قمى و مورد اطمینان است. شیخ طوسى نیز مى فرماید: «عباس بن معروف» اهل قم و داراى اعتقاد صحیح، پاک و خالص است.

استادان

بیشتر روایاتى که این مرد بزرگ در «سند» آن واقع شده است، خود از بهترین و محکمترین روایات‌اند، چون بیشتر یا همه افرادى که در سند حدیث نامشان آمده است از بزرگان و مشایخ شیعه اند. این سخن متکى به حقیقتى است که با مراجعه و دقت در کتاب‌هاى حدیثى ما، آشکار مى شود. به همین جهت به معرفى بعضى از استادان بزرگوارى که این محدث بزرگوار از آنان حدیث نقل کرده است، مى پردازیم:

1. على بن مهزیار اهوازى؛ که از بزرگترین و مخلص ترین فقیهان و دانشمندان شیعه، صاحب شأن و مقام و از یاران و اصحاب حضرت امام رضا و امام جواد علیهم‌السلام بود. على در آغاز نوجوانى به کیش نصرانى بود، ولى خداوند متعال او را به مذهب شریف تشیع هدایت فرمود تا آن جا که از ناحیه امام جواد علیه‌السلام در مدح و ثناى او، اخبار فراوانى نقل شد. قبر مطهرش در استان خوزستان، شهرستان اهواز است و مورد توجه عموم مردم است. بیشتر روایاتى که عباس بن معروف نقل مى کند، از على بن مهزیار است.
2. عثمان بن عیسى؛ محدثى بلندمرتبه و مورد اطمینان است و یکى از دانشمندان بزرگ، او را از «اصحاب اجماع» مى داند. عثمان بن عیسى ابتداء از فرقه «واقفیه» بود که تا امامت حضرت موسى بن جعفر علیه‌السلام را قبول داشتند، ولى او از این اعتقاد باطل دست برداشت و به حقیقت توجه کرد آن‌گاه به مذهب دوازده امامى گروید. عثمان از شهر خود، کوفه کوچ کرد و در کربلا کنار قبر مقدس سیدالشهدا علیه‌السلام ساکن شد و در همان جا هم رحلت کرد.
3. صفوان بن یحیى؛ از مفاخر و بزرگان مذهب شیعه است، و اگر او را از شخصیت هاى درجه اول زمانش بدانیم، سخنى به گزاف نگفته ایم. صفوان که از یاران امام موسى بن جعفر و امام رضا علیهماالسلام است از طرف آن بزرگواران وکالت داشت و بسیار مورد اطمینان بود. وى در سال ۲۱۰، قمرى از دنیا رفت.
4. عبدالله بن مغیره؛ بسیار مورد اطمینان بود و در شکوه، بزرگوارى، دیندارى و تقوى در زمان خود همانندى نداشت.
5. حسن بن محبوب؛ از اصحاب حضرت رضا علیه‌السلام شخصى صاحب منزلت و مرتبه بالا و از چهار رکن عصر خود بود.

شاگردان

عباس بن معروف شاگردان مبرز و بزرگى تربیت کرد که به جمعى از آن‌ها اشاره مى شود:

1. محمد بن حسن صفار قمى؛ مهمترین و پرآوازه ترین شاگرد این محدث بزرگوار است، صفار نویسنده کتاب معروف «بصائرالدرجات» است که یکى از منابع کتاب شریف کافى، است. در سراسر کتاب، صفار روایات بسیارى از عباس بن معروف نقل مى کند این مطلب از دقت و تتبع در کتاب «معانى الاخبار» و «توحید» مرحوم صدوق نیز به دست مى آید. نجاشى مى گوید: محمد بن الحسن صفار چهره برجسته اصحاب ما در قم و انسانى بسیار موثق و بلندمرتبه بود. این مرد بزرگ در سال ۲۹۰ هجرى قمرى در شهر مقدس قم رحلت کرد.
2. احمد بن محمد بن عیسى قمى؛ احمد بن محمد بن عیسى از بزرگان علماء و فقیهان قم، شخصیتى سیاسى و مورد احترام مردم بود. درباره اش گفته اند، رئیس بلامنازع قم و از یاران امام رضا، امام جواد و امام هادى علیهم‌السلام بود. احمد بن محمد همان محدث معروفى است که «احمد بن محمد بن خالد برقى»، صاحب کتاب «محاسن» را از قم بیرون کرد زیرا اعتقاد داشت که احمد بن محمد از افراد ضعیف نقل روایت مى کند. این محدث دقیق، اخبار زیادى از عباس بن معروف نقل کرده است که بى‌گمان نشانه اعتماد او به «عباس» است.
3. محمد بن عبدالجبار قمى؛ اهل قم، مورد اطمینان دانشمندان شیعه و از اصحاب امام جواد، امام هادى و امام حسن عسکری علیهم‌السلام بود.

تألیفات

کتابها و مصنفاتى از عباس بن معروف به یادگار ماند. این کتاب ها از جمله منابعى‌اند که صاحبان کتب اربعه (کافى، تهذیب، استبصار و من لایحضره الفقیه) در جمع آورى اخبار اهل بیت عصمت و طهارت از آن‌ها سود برده اند.

از مطالعه در کتابهاى علماى شیعه بدست مى آید که ایشان تألیفات روایتى داشته است. نجاشى مى گوید: «کتاب آداب» و «کتاب نوادر» براى او است و ما به تمام روایات و مصنفات او سند داریم.

گزیده‌ای از روایات

در کتاب هاى معروف روایتى شیعه مانند «بصائرالدرجات» روایات درباره مقامات امامان اهل بیت بسیار گویا و صریح‌اند. در اسناد بیشتر آن روایات، نام «عباس بن معروف» به چشم مى خورد که این گویاى اعتقاد راسخ این مرد به مقام‌هاى والاى اهل بیت علیهم‌السلام است.

به گفته برخى از محققین، این محدث فرزانه «۳۹» حدیث از امامان معصوم علیهم‌السلام نقل کرده است. در این بخش به بعضى از آن‌ها اشاره مى شود:

قهرمان واقعى کیست؟

امام زین العابدین علیه‌السلام فرمود: روزى رسول اکرم صلی الله علیه و آله از کوچه هاى مدینه عبور مى کرد، متوجه شد جمعى از جوانان سنگى را از زمین برمى دارند (وزنه‌بردارى مى کنند) حضرت پیش رفت، پرسید: چکار مى کنید؟ گفتند: «یا رسول الله! مسابقه مى دهیم تا بدانیم کدام یک از ما نیرومندتر است». حضرت ضمن تأیید کار آن‌ها به نکته اى بسیار باارزش اشاره کرد و فرمود: آیا به شما بگویم که نیرومندترین و قهرمانترین شما چه کسى است؟ آن کس قهرمان است که این سه امتیاز را داشته باشد: به خاطر دوستى ها خود را به گناه آلوده نکند. زمانى که به خشم آمد، از مسیر حق و انصاف و انسانیت خارج نشود. اگر روزى به قدرت و مقام رسید به مال و جان و آبروى مردم دست درازى نکند.

ملاى رومى چه عالى مضمون این حدیث را به نظم کشیده است:

زیرک کیست؟

از امام صادق علیه‌السلام نقل مى کند که حضرت فرمود: بر شما باد که نماز را با حضور قلب و اخلاص بخوانید. به سوى آخرت گرایش داشته باشید که مرد آخربین، مبارک بنده اى است و براى جهان آخرت تلاش کنید. چه بسیار اتفاق مى افتد که انسان در زندگى روزمره خیلى زیرک است به گونه اى که مردم مى گویند، فلانى چقدر زرنگ و زیرک است، (چقدر پولدار است) ولى بدانید آن فردى زرنگ است که در امور مربوط به آخرت و جهان باقى زیرک باشد.

زیباترین اخلاق

حدیثى را از مشایخ و اساتید خود، از حضرت امام جعفرصادق علیه‌السلام از رسول اکرم صلی الله علیه و آله نقل مى کند که آن پیامبر بزرگوار در یک سخنرانى فرمود: «آیا به شما مسلمانان از بهترین و زیباترین خلق و خوى انسانى خبر دهم؟

1. گذشت از کسى که بر تو ستمى روا داشته است.
2. تلاش براى ایجاد رابطه و برقرارى دوستى با خویشاوندانى که مى خواهند با تو قطع رابطه کنند.
3. احسان و نیکى نمودن به کسانى که علاقه ندارند به تو نیکى نمایند.
4. و در آخر فرمود: در اختلاف و تفرقه، هلاکت و نابودى اسلام است».

پانویس

منابع

• ابوالحسن ربانى صالح آبادى، "عباس بن معروف قمى؛ حدیث صداقت" از مجموعه ستارگان حرم، جلد۶.